Anoreksiya nervoza nedir?
Kelime anlamı: tedirginliğin ortaya çıkardığı iştahsızlık!!!
Tanım : genel olarak 12- 18 yaşları arasında başlayan ve kilo alma korkusu yüzünden bilinçli olarak aşırı zayıf kalma çabaları ile giden bir bozukluktur
Modern anoreksiya nervoza kavramının kökenleri
- Orta çağlarda azizelerin diyet yaparak kendilerini geri dönüşümsüz açlık durumuna getirdikleri bildirilmiştir.
- Anoreksiya nervozanın bilinen ilk tıbbi kaydı 1869’da Richard morton tarafından yayımlanmıştır. Morton, beden dokusu kaybına neden olan «tedirgin beslenme» özellikleri sergileyen 2 hastadan bahseder
- 1873 yılında Charles lasegue paris’te ve Sir William Gull Londra’da birbirinden bağımsız bir şekilde klinik sendromu günümüzde kullandığımız adını tanımlamışlardır.
- yüzyılda Paris’ten Dr.Louise-Victor Marce birkaç anoreksiya nervoza olgusu bildirmiştir.
- yüzyılın başlarında pituiter yetersizlik ve anoreksiya nervoza arasında ilişki olabileceği görüşü önem kazanmıştır.
Anoreksiya Nervoza DSM-IV-TR Tanı Ölçütleri
- 1- Yaşı ve boy uzunluğu için olağan sayılan en az kiloda ya da bunun üzerinde bir vücut ağırlığına sahip olmayı kabul etmeme (beklenenin % 85’inin altında vücut ağırlığına sahip olmaya yol açan kilo kaybı).
- 2- Beklenenin altında vücut ağırlığına sahip olmasına karşın kilo almaktan ya da şişman biri olmaktan aşırı korkma.
- 3- Vücut ağırlığı ya da biçimini algılamada bozukluk olması, kendini değerlendirmede vücut ağırlığı ya da biçiminin anlamsız bir etkisinin olması ya da o sırada vücut ağırlığının düşük olmasının önemini inkar etme.
- 4- Menarş sonrası amenore, yani en az üç ardışık menstruel siklusun olmaması (hormon verildikten sonra mensturasyon dönemleri oluyorsa, o kadının amenoresi olduğu düşünülür).
Anoreksiya Nervoza DSM-5’e göre tanı kriterleri
- A- Gereksinimlere göre enerji alımını kısıtlama tutumu, kişinin yaşı, cinsiyeti, gelişimsel olarak izlediği yol ve beden sağlığı bağlamında belirgin bir biçimde düşük bir vücut ağırlığının olmasına yol açar. Belirgin bir biçimde düşük vücut ağırlığı, olağan en düşüğün altında ya da çocuklar ve gençler için beklenen en düşüğün altında olarak tanımlanır.
- B- Kilo almaktan ya da şişmanlamaktan çok korkma ya da belirgin bir biçimde düşük vücut ağırlığında olmasına karşın kilo almayı güçleştiren sürekli davranışlarda bulunma.
- C- Kişinin vücut ağırlığını ya da biçimini nasıl algıladığıyla ilgili bir bozukluk vardır, kişi, kendini değerlendirirken, vücut ağırlığı ve biçimine yersiz bir önem yükler ya da o sıradaki düşük vücut ağırlığının önemini hiçbir zaman kavrayamaz.
NOT: Menarş sonrası menstrual döngü şartı terk edilmiş
[/fruitful_tab] [fruitful_tab title=”TİPLERİ/ÇEŞİTLERİ”]Anoreksiya nervozanın alt tipleri
- Kısıtkayıcı tip: aşırı kısıtlanmış
rejim uygulanır
- Bulimik tip: kısıtlanmış tiple birlikte
aşırı yeme yada çıkarma davranışları
görülür. Yeme kontrolü kaybolmuştur.
Anoreksiya ile diğer yeme bozuklukları arasında geçiş
- Anoreksiya nervozadan bulimia nervoza ya geçiş (%33 )
- bulimia nervozadan Anoreksiya nervoza(%14)
Anoreksiya nervoza ile tıkanırcasına yeme bozukluğu arasında araştırmalarda hiç görülmemiştir
Not : Kısıtlayıcı alt türünden, bulimia nervozaya doğrudan geçiş olmamaktadır
[/fruitful_tab] [fruitful_tab title=”SIKLIK VE YAYGINLIK”]Anoreksiya Nervoza Sıklık ve yaygınlık
- Görülme sıklığı yaşı 15-19 yaş aralığıdır.
- Ergen kızlarda Görülme sıklığı %0,5-1 arasındadır. Ergenlik öncesi kayda değer bir oran yoktur.
- Çok daha büyük sıklıkla kadınlarda görülür. (10-20:1).
- Orta ve yüksek sosyo-kültürel düzeyde daha sık görülür
- Yaygın ülkeler: İngiltere, ABD, kanada ve avrupa ülkeleri
- Son 20-30 yılda oran anoreksiya nervoza tanısı alan hasta sayısı artmıştır.
[/fruitful_tab] [fruitful_tab title=”BELİRTİLERİ VE NEDENLERİ”]
Anoreksiya nervozanın oluş nedenleri
- Psikodinamik açıdan: anorksiya nervoza tanısı alan kişi ağır cinsel çocuksuluk, cinsel ilişki kurma ve gebe kalmaya karşı aşırı korku, büyümeye anneden ayrılmaya, bireyselleşmeye karşı aşırı korku gibi çekirdek çatışmalar tanımlanmıştır.
- Bu hastalar ergenlik çağında göğüsleri, kalçaları, normal olarak gelişen cinsel istekleri bulunan genç bir kız olmaya ve böyle görünmeye, yani cinsel kimlik ve çekicilik kazanmaya karşı aşırı bir direnç gösterme olrak değerlendirilir
- Psikodinamik kuramcılar, pubertedeki cinsel ve sosyal gelişim sonucu, yemeğe karşı fobik kaçınma tepkisi oluşturmaktadır. Oral gebe kalma fantezileri, pasif ve sıcak baba ile bağımlı, baştan çıkarıcı ilişkiler ve ambivalan duygular hissedilen anneye yönelik saldırganlık nedeniyle ortaya çıkan suçluluk üzerinde odaklanmaktadır
- Genetik yatkınlık : anoreksiya nervoza görülen insanların biyolojik akarabaların da bu hastalıkların görülme oranları da yüksektir.
- Çift yumurta ikizler, tek yumurtaya göre daha fazla yatkınlık gösterir.
- Sosyokültürel etkenler: Batılı kültürlerde incelik, çekiciliğin dışa vurumu olarak önemle vurgulanır. Yani zayıf olma baskısı(ör:FİJİ li kadınları araştırması)isteyerek diyet yapanların çoğunluğu, daha çekici olma amacındadır. İsteyerek diyet yapanların bir diğer grubu dansçılar, balerinler, sporcular, jokeyler gibi iş yaşamlarında rekabetin önemli olduğu kişilerdir
- Ailenin etkileri: anoreksiya nervoza hastalarının 1/3 ün den fazlası hastalığın gelişiminde ailede ki işlev bozuklukları (katı aile, anne baba geçimsizlikleri, aşırı denetim). Anoreksiya nervoza hastalarının birçoğunun Anne babanın zayıflık ve diyet endişesi içinde olduğu tespit edilmiştir
- Cinsiyet: erkeklere oranla daha fazla kadınlarda görülmektedir.
- Mükemmeliyetçilik: mükemmel beden endişesi içinde olma davranımı
- Olumsuz duygusallık: olumsuz benlik algılaması, ve acımasız öz-eleştri görülür. Ek olarak bilişsel çarpıtmalar görülür
- Aşırı ve kontrolsüz diyet
- Cinsel taciz ve travmatik yaşantılar: cinsel tacize uğrayan kişilerde ergenlik ve yetişkinlik dönemlerinde anoreksiya ve diğer yeme sorunları yüksek görülmektedir
Anoreksiya nervozanın belirtileri
- Mükemmeliyetçi olma , okul ve iş hayatlarında yüksek başarı
- Normal veya sağlıklıdan daha zayıftır
- Kilo almaktan çok korkarlar normal kiloda kalmayı reddederler
- Çok zayıf bile olsalar kilolu olduklarını düşünürler
- Kadınlarda adet görememe yada adetten kesilme, erkeklerde cinsel güç ve ilgide azalma
- Yemek, kilo ve diyet saplantıları vardır
- Yiyecekleri miktarı aşırı sınırlarlar
- Hasta bile olsalar çok fazla egzersiz yaparlar
- Kilo alımını engellemek için kusarlar, laksatif kullanırlar veya idrar söktürücü kullanırlar
- Direnç, Anoreksiya sorununun olduğunu kabul etmeme,
- Depresyon ve anksiyete
[/fruitful_tab] [fruitful_tab title=”GİDİŞAT VE SONLANIM”]
Anoreksiya Nervoza Gidişat ve sonlanım
- Ruhsal bozuklar içinde en ölümcül olanıdır
- Az sayıda kendinden düzelir, 10 yıl içinde iyileşme oranı %50 den azdır.
- Hastaların %40’ı tamamen, %30’u kısmen, %30’u ise kronikleşmektedir. Mortalite oranı %22 dir
- Özellikle hastalık süresinin 15 yılın üzerine çıktığı olgularda ölüm oranı artmakta, hastanın düzelme şansı düşer.
- Eğer kişinin kilosu 35 kg’dan daha düşük ise mortalite riski 15 kat kadar artar.
- Kronik vakalarda intihar riski % 2,5’tir
Anoreksiya Nervoza Ektanılar
- Bunaltı/anksiyete bozukluğu : yeme bozukluklarına zemin hazırladığı öne sürülmüştür. Genel toplamda %12-30 dir. . Anorektik olan hastalar toplum içinde yemek yerken aşağılanacak veya aşağılanıyor gibi hissedebilirler.
- OKB ve Sosyal fobi anoreksiya nervoza ektanısı ile sıklıkla görülmekte. başkaları tarafından negatif değerlendirileceklerine ilişkin korkuları, yemek ve yiyeceklerle ilgili birtakım obsesyonları, kompulsiyonları ve ritüelleri olabilir. Burada dikkat edilmesi gereken obsesif kompulsif bozukluk veya sosyal fobide kişinin uğraşları/korkuları/ritüellerinin yeme ile sınırlı olmamasıdır. Yapılan bir çalışmada AN Lİ hastaların % 26’sınde OKB olduğu görülmüştür
- Ayrıca AN tanısı almış hastaların %60 da çekingen kişilik özellikleri tespit edilmiştir.
- Depresyon: kişi de aşırı diyetle beraber olumsuz duygulanım, iştahın azalması ve olumsuz değerlendirmeler ve çarpık düşünceler söz konudur
Anoreksiya Nervoza Ayırıcı tanı
1.Aşama : Bedensel hastalıklar dışlanmalı(çölyak gibi mide bağırsak hastalıkları,lenfoma gibi kanser tüberküloz gibi kronik enfeksiyon hastalıkları, kilo kaybına neden olan Crohn hastalığı, hipertiroidi, Addison hastalığı ve diabetes mellitus)
2.Aşama: Diğer psikolojik patolojilerinden ayırt etmek
- Beden Disformik Bozukluğu
- Depresyon
- Bulimia Nervoza
- Şizofreni
- OKB
- Anoriktikler genel vücut imajı ile ilgili bir bozukluk söz konusudur. Anorektikler genel olarak aşırı kilolu olduklarını düşünürler
- Beden disformik boznukluğu ise genel beden imajı ile ilgili bir bozukluk yoktur. Burada beden parçaları veya işlevleri ile ilgili kaygı ve uğraşılar temel klinik patolojidir.
- Bulimi nervoza ile arasındaki en temel fark , anoreksiya hastalarında kilolarının sınırın altında olması, bulimiklerde ise normal/normal üstü kiloya sahip olmaslarıdır
- Şizofrenide garip yeme davranışları, gıda ile ilgili hezeyanlar, kalori içeriği ile nadiren ilişkilidir. Şişmanlama korkusu ve AN deki hiperaktivite görülmez
- OKB de törensel yeme davranışı ve kilo kayıpları olabilse de beden algısında bozulma yoktur.
- Depresyon :Depresyonda iştah azalır.Gıdaların kalori içeriği ile aşırı ilgilenme, yemek tarifi toplama, başkaları için yemek hazırlama, şişmanlama korkusu, beden imajı bozukluğu depresif hastada gözükmez. Anoreksiya nervoza,İştahın varlığını inkar eder. Anoreksiya nervoza’nın ileri safhalarında iştah azalır. Anoreksiya nervoza’daki hiperaktivite planlı ve ritüelistik özelliği ile depresyondan ayrılır
Beden imgesi ve medya ilişkisi :Medya imgelerinin gerçek ideal olarak görülmesi ve kendi ya da arkadaşlarının bedenlerini medya imajları ile karşılaştırma, zayıflığın ideal olarak benimsenmesiyle ilişkili araştırmalarda desteklenmektedir
Ayrıca diyet yapma, aşırı yeme, yemekten önce ve sonra suçluluk duyma gibi yeme tutum ve davranışıyla ilgili kimi bozukluklarında medya imgelerinin gerçek ideal olarak görülmesi ve bu imgelerle kendi ya da arkadaşlarının bedenlerini karşılaştırma ile ilişkili olduğu belirlenmiştir
Anoreksiya nervoza ve Kültürler
- AN, Afrika kadınlarında ABD li kadınlara oranla daha azdır. Hong Kong da ki AN tanısı almış %58 kadında önemli kilo endişesi görülmemiştir
- Gana lı AN tanısı almış genç kızlarda da önemi kilo endişesi görülmemiştir(aç bırakmayı özdenetim ve dinsel fikirlerle açıklamışlardır)
- Japon kadınlarda, ABD li kadınlara göre zayıflık dürtüsü zayıf bulunmuş
Anoreksiya nervoza ve intihar
- Yeme bozukluklarında özkıyım davranışı ile ilişkili etmenler, yeme bozukluğunun alt tipi, ek tanıların varlığı, ilaç metabolizmasının hızlı olması, belli kişilik özellikleri, çocuklukta istismar öyküsü ve belli aile tutumlarıdır. Bu etmenler dışında depresif bozukluklar, alkol-madde kötüye kullanımı ve kişilik bozuklukları gibi diğer ruhsal bozuklukların bulunması da yeme bozukluklarında özkıyım riskini artırmaktadır
- Her 35 anorektik hastadan birisinin intihar ettiğini söyleyebiliriz.
Anoreksiya Nervoza Komplikasyonlar ve Riskler
- Anoreksiyalı kadınların tedavi görmedikleri süre uzadıkça gebe kalma ihtimali daha düşüktür ve hamile kaldıklarında da prematüre veya zayıf bebekler doğurma riskleri yüksektir. Ergenlik çağı öncesinde veya sırasında anoreksiya geçirenlerde, ergenliğin getirdiği bazı fiziksel değişiklikler geç görülebilir ve bu da yetersiz büyümeye neden olabilir. Anoreksiyali hastaların yaşamlarının ileri dönemlerinde osteoporoz yani kemiklerde zayıflık ve kolay kırılma durumu yaşamaları riski yüksektir. Ayrıca anoreksiya kalp kası da dâhil olmak üzere kasların güç kaybetmesine neden olarak ileride kalp krizi geçirme riskini de artırmaktadır
Anoreksiya Nervoza Tedavi ve başa çıkma yolları
- Aile terapisi
- Bilişsel davranışçı te Anoreksiya Nervoza api
- Psiko-eğitim
- İlaç tedavisi
Tedavini 3 temel amacı vardır
Hastanın ;
–Beslenme bozukluğunu düzelterek, hastanın vücut ağırlığının düzeltilmesi
–Bireyin yeme davranışları ile ilgili uğraşların azaltılması, güvenin artılrılması, ve bireyselliğin sağlanmasıdır.
—Bozuk yeme-çıkarma davranışlarını düzeltmektir
- Aile terapisi: anoreksiya nervoza görülen ergenlerde günümüzde ençok kullanan tedavi yöntemidir. 6-12 ay süren 10-20 seanslık 3 evreden oluşur. Hastaların %75-90 i 5 yıl içinde aile terapisi ile iyileşme sağlanmaktadır.
1.yeniden besleme evresi: yeniden sağlıklı beslenme
2.uzlaşma evresi: aile sorunları ele alınır ve yeni bir aile örüntüsü oluşturarak yeniden uzlaşma sağlanmaya çalışır,
3.bitirme evresi: hasta ile aile arasında sağlıklı ilişkiler gelişrirlmesine odaklanır.
- Bilişsel davranışçı tedavi: kilo ve yemekle ilgili çarpık inançlar ve benlikle ilgili çarpık düşünceleri düzeltmek amaçlı BDT etkili olmaktadır. Tedavi için 1- 2 yıl önerilen süredir.
- Sorun çözme eğitimi verilmesi , rol yapma çalışmaları çevresi ile karşı karşıya gelme konusunda yararlı olacaktır.
- Grup terapsi: Haftada iki kere 90 dakikalık hastanın duygularını, heyecanlarını tanımladığı, girişkenlik, hakkını arama ve öfke kontrolü gibi konularının işlendiği grup terapileri yararlı olur
- Psikoeğitim:hastanın kendisi ve ailesinin hastalık ve tedavisi kapasamkında bilgilendirilmesi ve eğitilmesi kişinin daha uygun bir bir şekilde hastalığı atlatmasını sağlamaktadır
- İlaç tedavisi: ilaç tedavisinde antidepresanlar (sorunlu düşünceleri önleme, bunaltı ve OKB önüne geçme amaçlı) ile birlikte antipsikotikler kullanmaktadır. Ancak etkililiği gösteren hiçbir çalışma bulunmamaktadır. Anti-serotonin olan sipraktin bazı hastalarda etkililği görülmüştür. EKT, hormon tedavileri ya da vitaminler bu hasta grubunda denenmiş ancak olumlu bir sonuç vermemiş tedaviler arasındadır
Anoreksiya Nervoza Vaka örneği 1- TİM’İN KİLO TAKINTISI
Tim 8 yaşında. Kilosu konusunda aşırı endişeli ve her gün tartılıyor. Çok şişman olmaktan yakınıyor ve kilo vermediği zaman daha az yiyor. Önceki yıl 4.5 kilo vermiş ve hala çok şişman oluğunu düşünüyor. Oysa normal kilosunun altında olduğu çok açık. Anne babası çaresizce evdeki bütün tartıları kaldırmış, o zamanda Tim her gün yediği kalori miktarını not etmeye başlamış. Bu hesaplara ve yazdıklarının doğruluğunu sürekli kontrol etmeye çok zaman ayırıyor.
Bunlara ek olarak Tim, temizlik ve düzen konusunda obsesif bir çocuk olarak anlatılıyor. Hiç arkadaşı yok, çünkü onların evleri kirli diye onları ziyaret etmeyi reddediyor. Başka bir çocuk ona dokunduğunda sinirleri bozuluyor. Her şeyin yapılması gerektiği gibi olup olmadığını sürekli kontrol ediyor. Genellikle bu onu çok tedirgin ediyor ve kaygılanıyor. Hazırlanmaya yeterli zamanı olsun diye okula gitmeden önce en az 2 saat erken kalkıyor. Son zamanlarda okula hazırlanmak için 1:30’da kalkmaya başlamış.
Anoreksiya Nervoza Vaka örneği 2- BayanR. Ve Aşırıya Kaçmak
19 yaşında bekar bir bale öğrencisi olan Bayan R. Zayıf olduğundan anne babasının ısrarıyla yeme davranışları ile ilgili olarak bir danışmana başvurmuş. Hayatı boyunca bale ile ilgilenmiş. 5 yaşında derslere gitmeye başlamış ve 8 yaşında etkileyici yeteneği ile öğretmenlerin dikkatini çekmeye başlamış. 14 yaşından bu yana ulusal bale grubunun bir üyesi.
15 yaşında bu yana yeme konusunda güçlükler yaşamaya başlamış. Bu yaşta kendisinin de açıklayamadığı nedenlerle aşırı yediği düşüncesiyle yediklerini kusmaya başlamış. Bu kendi kendine başlattığı kusmayı, bale öğretmeninin yıllar süren katı bir diyet izlemiş. Son üç yıldır her gün bir kez tıkanırcasına yiyor ve daha sonra kendini kusturuyormuş. Tıkarcasına yeme nöbetlerinde düzinelerce pirinç pastası yada bazen daha ender olarak, 2 kiloya yakın dondurma yiyormuş. Bu genellikle anne babası yattıktan sonra gecenin ilerleyen saatlerde gerçekleşiyormuş. Anne babası kızlarının bir yeme sorunu yaşadığından endişeleniyormuş., ancak o bunu, danışmaya başvurmadan bir ay öncesine dek hep reddetmiş.
Bayan R. Bugün ki boyuna 1.72-15 yaşında ulaşmış. En fazla kilosu 16 yaşındayken 54,4 kg. olmuş ve o bunu şişmanlık olarak tanımlıyor. Son 3 yıldır kilosu 45-47 kilogram arasında oldukça sabit kalmış. Kilosunu denetim altına almak için müshil, diüretik yada diyet hapları kullanmadığını, tıkarcasına yediği durumlar dışında yağ yada şeker oranı yüksek yemeklerden kaçındığını söylüyor.
15yaşından bu yana katı bir vejeteryan hiç ete ya da yumurta yemiyor, çok az peynir yiyor. Son 3-4 yıldır başkalarının önünde yemekten rahatsızlık duyuyormuş ve bu gibi durumlardan kaçınmak için çok çaba harcıyormuş. Bu da sosyal hayatını çok sınırlandırıyor. 16 yaşındayken kilosu 55 kilo dolaylarında olduğundan kendiliğinden 2 kez adet görmüş o gün bu gündür hiç adet görmemiş
Anoreksiya Nervoza Vaka örneği 3- İradesi Dışında Hastaneye Yatırılan M.
29 yaşındaki M 13 yaşından beri kronik hasta bir kadındı. Bir çok kez ülkenin çeşitli hastanelerine yatırılmış ve gerçekten yetenekli terapisler tarafından tedavi edilmiştir. Bir kaç kez ölümün eşiğinden dönmüş ve akademik olarak matematik doktorası yapmayı başarmıştır. Ve yerel yaşlılar merkezinde gönüllü olarak çalışıyordu. Merkezde ki kadın yardımcılarından biri onunla arkadaşlık kurmuştu ancak M. işten sonra bir şeyler yapmayı hep reddediyordu
Bu yardımcı M’nin sürekli zayıflamasına ve yemeği reddetmesini bir çeşit intihara eğilimli depresyon biçimi olmasından gittikçe daha çok endişeleniyordu ve en sonunda endişesini merkezin yöneticisi ile paylaştı o da M‘yi yerel hastanede tıbbi bir değerlendirmeye gitmeye ikna etti. Durumun ağırlığından endişe duyan hastanedeki doktor M.’yi isteği dışında psikiyatrik tedavi için hastanede alıkoydu. Kısa bir süre sonra psikiyatri bölümü çalışanları anoreksiya nervoza olduğunu kabul etmesine hastalığının normal bakıma direnç göstereceğinin ve zararlı etkiler yaratacağının farkında olmasına karsın M.’nin tıbbi durumu hakkında karar verme ehliyeti olmadığına karar verdi. M kilo almasına yönelik bir girişimde bulunmamaları için personele yalvardı bunun psikolojik durumunu kötüleştirmekten başka bir işe yaramayacağını anlatmaya çalıştı. Ayakta destekleyici tedavi seçeneğini kullanmasını izin verilmesini istedi
M’nin taburcu edilme isteği kısa sürede reddedildi.1 ay boyunca bazende zorlayıcı bir şekilde beceriksizce girişimlerde bulunuldu en sonunda M hukuki yollara başvurdu ve taburcu edilme kararını aldırdı. Sağlık görevlilerinin bir daha karsısına çıkmalarından korkarak yaşadığı 3 ay boyunca hızla kilo kaybetti ve en sonun kalp krizi nedeniyle hayatını kaybetti
[/fruitful_tab] [fruitful_tab title=”İLGİLİ VİDEO”] videolar yüklenecek biraz sabır 🙂 [/fruitful_tab] [fruitful_tab title=”KAYNAKLAR”]Kaynaklar
- American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-IV. Washington, DC.
- American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5. Washington, DC.
- Ozturk, O. (2011). Ruh Sağlığı ve Bozuklukları. Nobel Tıp Kitabevleri.
- Davison, G.C., & Neale, J.M. (2011). Anormal Psikolojisi. Türk Psikologlar Derneği
- Köroğlu, E. (2011). Bilişsel-davranışçı Psikoterapiler . HYB yanıncılık
- Köroğlu, E. (2013). Psikiyatri elkitabı. HYB yanıncılık
- James N. Butcher, Susan Mineka, Jill M.Holley (2013). Ruh Sağlığı ve Bozuklukları. Kaknüs yayınları.