Festinger and Carlsmith’in (1959) temel alan sosyal psikolojik deneyi, neden yaptığımız işi düşündüğümüz ve davranacağımız hakkında kendimize anlattığımız öyküler hakkında merkezi bir fikir vermektedir. Deney ustaca aldatmayla doludur, bu yüzden anlamak için en iyi yol, katıldığını hayal etmektir. Arkanıza yaslanın, rahatlayın ve geri yolculuk edin. Saat 1959 ve Stanford Üniversitesi’nde lisans öğrencisiniz …

Kursunuzun bir parçası olarak ‘performans ölçümleri’ üzerine bir deneyde yer almayı kabul etmiş olursunuz. Sizden deneyin iki saat süreceği söylenir. Bir yılda belirli bir saat için deneysel bir konu olarak hareket etmeniz gerektiği için – bu onlardan iki tanesi yolun dışına çıkacaktır.

Az mı biliyorsun, deney sosyal psikolojide aslında bir klasik haline gelecektir. Deneycilerin kazaları beğenene benzeyen şeylerin hepsi dikkatle kontrollü bir aldatmacanın bir parçası. Şimdilik masumsun.

Kurulum

Deneyim, beklentilerinizin bir görevin gerçek deneyimini nasıl etkilediği ile ilgili olduğu söylenir. Görünüşe göre iki grup var ve diğer grupta çalışma hakkında belirli bir beklenti var. Beklentiyi ustalıkla aşılamak için, diğer gruplara katılanlar görünüşe göre görevini tamamlayan bir öğrenci tarafından gayri resmi olarak bilgilendirilirler. Grubunuzda olsa da, görevi beklentileri olmadan yapacaksınız.

Belki de neden bunları anlattığını merak ediyorsun, ama yine de deneyin arkasındaki mekanikçileri bildiğinden biraz daha heyecanlı görünüyor.

Dolayısıyla, verildiğiniz ilk göreve yerleşirsiniz ve çabucak sıkıcı olduğunu fark edersiniz. Bazı makaraları bir kutu içerisinde yarım saat boyunca taşımanız istenir, daha sonra yarım saat boyunca mandalları bir tahtanın etrafında hareket ettirirsiniz. Açıkçası, kuru boya izlemek tercih edilebilirdi.

Görevlerin sonunda deneyci size katıldığınız için teşekkür eder, daha sonra birçok insanın görevi oldukça ilginç bulduğunu söyler. Bu biraz kafa karıştırıcı – görev çok sıkıcıydı. Her neyse. Geçmesine izin verdin.

Deneysel kayma

Ardından deneyci biraz utangaç görünüyor ve durma noktasına geldiğini açıklıyor. Yardımına ihtiyacınız olduğunu söylüyor. Sizden sonra gelen katılımcı, görevi yerine getirmeden önce bahsettikleri diğer koşuldadır – görevi yerine getirmeden önce bir beklenti içinde oldukları durum. Bu beklenti, görev gerçekten gerçekten ilginç olmasıdır. Maalesef genellikle beklentilerini belirleyen kişi ortaya çıkmadı.

Yani, bunu yaparken sakıncası yok mu diye soruyorlar. Sadece bu değil, size $ 1 ödemeyi teklif ediyorlar. 1959 yılındaysa ve öğrenciysen, bu sadece birkaç dakika iş için tamamen anlamsız değil. Ve sana gelecekte tekrar kullanabileceklerini söylüyorlar. Katılmayı kabul etmeniz kolay para gibi görünüyor. Bu harika – bir ders bileşeninin basit bir şekilde yerine getirilmesi olarak başlayan bu süreç sizin için hazır bir nakit kazandı.

Hemen tamamladığınız görevi yapmak üzere olan bir sonraki katılımcıyla tanışırsınız. Talimatnameye göre, ona göre onun yapmak zorunda olduğu görev gerçekten ilginç. Gülümser, teşekkürler ve test odasına kaybolur. Onu umutlandırdığın için pişmanlık hissediyorsun. Deneyci tekrar döner, sana tekrar teşekkür eder, bir kez daha birçok insanın bu işten zevk aldığını ve ilginç bulduğunu umduğunu söyler.

Daha sonra, daha önce yapmış olduğunuz deney hakkında röportaj yaptığınız başka bir odaya yönlendirilirsiniz. Sorulardan biri, size verilecek görevin ilginçliği hakkında sizi sorar. Bu size bir dakika durup düşünmenizi sağlar.

Şimdi sana öyle görünüyor ki görev ilk düşündüğün kadar sıkıcı değildi. Makaraların ve mandalların tekrarlayan hareketlerinin bile belirli bir simetrik güzelliğe sahip olduğunu görmeye başlıyorsunuz. Her şey sonuçta bilim adına yazılmıştı. Bu değerli bir çaba idi ve siz deneycilerin ilginç sonuçlar aldıklarını umuyorsunuzdur.

Görev hala çok eğlenceli olarak sınıflandırılamadı, ancak belki de o kadar da kötü değildi. Bunu düşünürken, ilk düşündüğün kadar kötü değildi. Bunu orta derece ilginç olarak değerlendiriyorsun.

Deneyden sonra da gidip deneyi yapan arkadaşınızla konuşun. Notları karşılaştırdığınızda, deneyimlerinizin hayati bir fark hariç olmak üzere hemen hemen aynı olduğunu fark ettiniz. Bir sonraki öğrenciye kısa bir teklif vermekten daha çok yol açtı: $ 20! Burada, işyerinde bir hileliğin bulunduğuna ilk geldiğinde.

Ona makaralar ve mandallarla olan görevini sorarsın:

“Ah,” diye cevap veriyor. “Bu sooooo sıkıcıydı, mümkün olan en düşük oyu verdim.”

“Hayır,” ısrar ediyorsun. “O kadar da kötü değildi. Aslında bunu düşündüğünüzde oldukça ilginçti. ”

İnanılmaz derecede sana bakıyor.

Neler oluyor?

Bilişsel uyumsuzluk

Deneyiminiz, bilişsel uyumsuzluğun gücü. Bilişsel uyumsuzluğu inceleyen sosyal psikologlar, birbiriyle çelişen iki düşünceyle nasıl başa çıkılacağımız ve bu çelişkiyle nasıl başa çıkılacağımız konusunda ilgileniyorlar.

Bu durumda: görevin başlaması başka birine ilginç olduğunu söylemek için ödendiğinizden dolayı sıkıcı bir işti. Ancak, rahatça insanların üzerine yalan söyleyecek türden biri değilsin. Kendiniz hakkındaki görüşünüzü bir sonraki katılımcıya yalan söyleyerek dürüst bir kişi olarak nasıl çözümleyebilirsiniz? Ödediğiniz paranın miktarı vicdanınızı pek rahatlatmaz – güzel ama hoş değildi.

Zihniniz aslında bu çalışmanın sonuçta oldukça ilginç olduğuna karar vererek bu zorunluluğu çözdü. Deneycinin, başkalarına da araştırmanın oldukça ilginç olduğunu düşündüğünü söyleyen bu sonuca yardım edersiniz.

Bu arada arkadaşınızın bu zihinsel entrikalara ihtiyacı yoktur. Sadece kendi düşünüyor: Yalan söylemek için 20 dolar ödemiştim, bu benim gibi bir öğrenci için küçük bir servet ve boğazımı haklı çıkarmaktan başka bir şey değil. Görev sıkıcıydı ve deneycinin söylediklerinden her ne ise sıkıcıydı.

Güzel bir teori

Bu denemeden beri, bilişsel uyumsuzluğa ilişkin çok sayıda çalışma yapılmış ve etki iyi tespit edilmiştir. Güzelliği, bu kadar çok günlük davranışlarımızı açıklamasıdır. Morton Hunt’ın ‘ Psychology Story of ‘ adlı kitabında bazı örnekler veriyor :

• Bir gruba katılmaya çalışırken, giriş engellerini zorlaştırdıkça üyeliğinize ne kadar değer verirsiniz. Atlamanız gereken çemberler arasındaki uyumsuzluğu ve oldukça ortalama bir kulüp olduğu gerçeğini çözmek için, kulübün gerçekten harika olduğunu kendimize ikna ediyoruz.
• İnsanlar aynı bilgiyi kendi görüşlerini desteklemek için kökten farklı şekillerde yorumlayacaklardır. Görüştüğümüz bir noktada görüşümüze karar verirken, kavanozu kendi teorimizle unutuyor ve uyan her şeyi hatırlıyoruz.
• İnsanlar değerlerini davranışlarına uyması için hızla ayarlarlar; açıkça ahlaksız olsa bile. İşverenlerinden çalınanlar “Herkes yapıyor” diyerek bunu yapmazlarsa kaybedileceklerini ya da alternatif olarak “Ben fazladan ödersiniz, bu yüzden biraz ekstradan hak ediyorum” diyeceksiniz.

Bir kez düşünmeye başlarsanız, insanların rasyonalizasyonlarla bilişsel uyumsuzluğu çözdükleri durumların listesi giderek daha uzun ve daha uzun sürer. Kendinize karşı dürüstseniz, eminim kendiniz yaptınca birçok kez düşünebilirsiniz. Yapabileceğimi biliyorum.

Bunun farkında olmak, bilişsel uyumsuzluğun en tehlikeli sonuçlarından birinin bozulmasını önlemeye yardımcı olabilir: kendi yalanlarına inanmak.